Badacze zwyczajów i ludzkich zachowań są zgodni, że świętowanie jest człowiekowi potrzebne. Według dr Aleksandry Krupy-Ławrynowicz z Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Łódzkiego, każdy – niezależnie od wyznawanych wartości – potrzebuje w kalendarzu momentów pauzy i zatrzymania, bo one różnicują naszą codzienność i wiążą się z podstawową potrzebą budowania i podtrzymywania więzi z najbliższym otoczeniem.

– Jeśli odniesiemy to do świąt grudniowych, to opowieść z jednej strony biegnie do treści i cytatów związanych z tradycją chrześcijańską, a z drugiej odnosi się do obrzędowości agrarnej, czyli do porządku świata, natury, przyrody. Ale obie te ścieżki mówią o tym samym – że grudniowe święta są końcem i początkiem, czasem zawieszenia. Pozwalają żegnać to, co mija w danym roku, ale także przygotowywać się – w przestrzeni, w gestach rytualnych, w słowach – na to, co nadchodzi – wyjaśniła.

Przykładem na to, jak zmienia się sposób obchodzenia świąt i związane z nimi tradycje, jest zwyczaj ubierania choinki. Etnolożka przypomniała, że choinka, która obecnie dominuje w masowych, popkulturowych obrazach świąt Bożego Narodzenia, przywędrowała do Polski dopiero w XIX wieku i pierwotnie związana była z tradycją ewangelicką. Można ją było spotkać w mieszczańskich, ewangelickich domach, a w tym samym czasie w innych polskich domostwach wieszano u sufitu np. podłaźniki czy podłaźniczki, czyli udekorowaną, zieloną gałąź drzewa iglastego.

– Funkcję bożonarodzeniowej dekoracji pełniły też robione z bibuły pająki czy dekoracje nazywane wilijkami, które były malowanymi opłatkami. Choinka to drzewo wiecznie zielone, a więc coś, co ma zwiastować i obiecywać dobrostan, urodzaj, zdrowie, krzepę na kolejny rok. Pojawia się też symbolika związana z drzewem rajskim, a skoro drzewo z raju to też nawiązująca do niego symbolika dekoracji – łańcuch, czyli wąż, rajskie jabłuszka i gwiazda betlejemska u szczytu – zaznaczyła ekspertka.

Różne były też zwyczaje związane z potrawami, które powinny znaleźć się na wigilijnej wieczerzy. Etnolożka zauważyła, że podawanie na niej karpia to całkiem młoda tradycja, która, co ciekawe, bardzo szybko stała się czymś usankcjonowanym, do czego jesteśmy bardzo przywiązani. Okazuje się bowiem, że nie tylko karp, ale w ogóle ryba, nie była dla naszych przodków obowiązkowym daniem wigilijnym.

– Zgodnie z tradycją na stole wigilijnym z dwunastoma potrawami – to odniesienie do dwunastu miesięcy, albo do dwunastu apostołów – powinny się znaleźć potrawy z lasu, pola, z sadu, czyli ze wszystkich miejsc, które miały zapewnić dostatek, dobrostan i obfite plony. Jeśli chodzi o ryby to podawano je tam, gdzie były rzeki, bo po prostu były dostępne. Natomiast karp w jadłospisie wigilijnym pojawił się kilkadziesiąt lat temu i tak naprawdę związany jest z PRL-em i z pewną koniunkturą, która wtedy nastąpiła na ten, a nie inny rodzaj ryby – zaznaczyła dr Krupa-Ławrynowicz

Jej zdaniem popularność karpia pokazuje, jak tradycje związane ze świętami są kształtowane przez różne trendy, estetyki, ale także konteksty polityczne, ekonomiczne, społeczne. Współcześnie często ubolewamy nad komercjalizacją świąt Bożego Narodzenia, ale w opinii badaczki z UŁ jest to uproszczenie.

– Tak naprawdę każdy z nas w ramach wspólnoty, w której żyje, ma prawo do własnego scenariusza świętowania. Jestem przekonana, że święta i tradycja zawsze mają charakter procesualny, to znaczy nieustannie się zmieniają; sięgają po przeszłość, po historię, ale po to, żeby czynić coś na przyszłość – podkreśliła badaczka w rozmowie z PAP.

Jak wyjaśniła, tradycji i świąt nie sposób oddzielić od otaczającej nas teraźniejszości, naszej biografii, tego w jakim momencie życia jesteśmy, z kim w danej chwili budujemy wspólnotę. Współczesne wspólnoty są pełne różnorodności, otwarte na czerpanie z różnego rodzaju kontekstów i wątków kulturowych. Zdaniem etnolożki tradycja jest synkretyczna i reaguje również na rytmikę świata współczesnego.

– Jeśli zdefiniujemy świat współczesny jako przepełniony konsumpcją, to pewnie tradycja w jakiś sposób będzie nosiła jej znamiona – dodała etnolożka.

Wskazała też, że ważnym świątecznym kontekstem jest przekazywanie sobie darów; współcześnie przede wszystkim materialnych.

– Gdybyśmy sięgnęli do pierwszych definicji, odkryjemy, że dar odnosił się do słowa; do życzeń, na których opiera się scenariusz noworocznego kolędowania. Według tej pierwszej opowieści powinniśmy obdarowywać się słowem. Dlatego że słowo, o czym zazwyczaj zapominamy, ma moc twórczą i stwórczą – podkreśliła.(PAP)

Agnieszka Grzelak-Michałowska

agm/ aszw/

Słowo wigilia pochodzi od łacińskiego vigiliare oznaczającego czuwanie. Początkowo wigilię celebrowano przed wszystkimi uroczystościami kościelnymi. W czasach nowożytnych upowszechnił się zwyczaj obchodzenia Wigilii w przeddzień Bożego Narodzenia. Obecnie słowo stało się określeniem wieczerzy przed uroczystością Bożego Narodzenia.

W Polsce Wigilia Bożego Narodzenia zyskała popularność w XVIII w., a w XX wieku stała się powszechną tradycją. Tego dnia pod obrus na stole kładziono siano na pamiątkę narodzenia się Chrystusa w stajence betlejemskiej i położenia Go w żłóbku na sianie. Stawiano osobne nakrycia dla członków rodziny zmarłych w mijającym roku, a także dla gościa, który może się niespodziewanie pojawić.

Papież Jan Paweł II podczas spotkania opłatkowego z Polakami 20 grudnia 1998 r. zaznaczył, że w obchodach Świąt Bożego Narodzenia w naszym kraju „szczególne miejsce zajmuje stół, wokół którego gromadzi się rodzina, aby modlić się, łamać opłatkiem, składać sobie życzenia i spożywać wieczerzę wigilijną”.

„Pięknym zwyczajem pozostawia się przy stole jedno miejsce wolne dla kogoś, kto może przyjść z drogi, dla nieznajomego. Te proste gesty znaczą bardzo wiele. Symbolizują one dobroć ludzkiego serca, które w drugim człowieku dostrzega – zwłaszcza w człowieku potrzebującym – obecność Chrystusa i wzywa, by wprowadzić brata i siostrę w klimat rodzinnego ciepła, zgodnie ze staropolskim: »Gość w dom – Bóg w dom«” – mówił papież.

Wyjaśnił, że stół wigilijny „niejako tworzy i buduje ludzką wspólnotę”. „To znaczenie stołu jeszcze bardziej staje się czytelne, gdy spoczywa na nim chleb, z którego każdy może wziąć i dzielić się z innymi. Miłość, przebaczenie, pokój z Bogiem i ludźmi znajdują w tym wigilijnym geście wspaniały wyraz” – stwierdził.

W polskiej obyczajowości Wigilia Bożego Narodzenia jest powszechnie uważana za jeden z najważniejszych dni w roku – w wielu krajach nie ma tak wielkiego znaczenia. Podobnie jak w Polsce Wigilię obchodzi się na Litwie, w Czechach i na Słowacji.

Obchodom Wigilii towarzyszy wiele zwyczajów i symboli. Zgodnie z tradycją wieczerzę rozpoczyna się wraz z pojawieniem się na niebie pierwszej gwiazdy. Kolację poprzedza modlitwa i czytanie Ewangelii o narodzeniu Jezusa oraz zwyczaj dzielenia się opłatkiem, który swą symboliką nawiązuje do obecności Jezusa w sakramencie Eucharystii.

W homilii wygłoszonej 24 grudnia 2018 r. w bazylice watykańskiej papież Franciszek przypomniał, że miejsce narodzin Jezusa, Betlejem, oznacza „Dom chleba”.

„W tym »domu« Pan wyznacza dzisiaj spotkanie rodzajowi ludzkiemu. Wie, że potrzebujemy pokarmu, aby żyć (…). Betlejem jest punktem zwrotnym, zmieniającym bieg dziejów. Tam Bóg, w domu chleba, rodzi się w żłobie. Jakby chciał nam powiedzieć: oto jestem dla was, jako wasz pokarm. Nie bierze, ale karmi, nie daje czegoś, lecz samego siebie. W Betlejem odkrywamy, że Bóg nie jest kimś, kto odbiera życie, ale Tym, który daje życie” – pisał papież.

Wigilia przypomina dawne agapy (uczty), na których chrześcijanie gromadzili się wieczorem przed dniem świątecznym, by dzięki czuwaniu, modlitwom i śpiewom przygotować się na obchody święta. W czasie wigilii poprzedzającym ważne święta tradycyjnie poszczono, dlatego potrawy przygotowywane na wigilijny stół mają charakter bezmięsny.

Od 2003 r. – zgodnie z formułą przykazań kościelnych zatwierdzonych przez watykańską Kongregację Nauki Wiary – formalnie nie obowiązuje już post w Wigilię Bożego Narodzenia. Biskupi polscy zachęcają jednak wierzących do dochowania wierności tej wieloletniej tradycji. Wigilia postna obowiązuje katolików wówczas, gdy przypada w piątek.

Zgodnie z tradycją na stole wigilijnym powinno znaleźć się dwanaście dań, których liczba symbolizuje dwunastu apostołów. Każdy z uczestników wieczerzy powinien skosztować każdego z nich, by zapewnić sobie pomyślność w nadchodzącym roku. W polskiej tradycji na wigilijnym stole powinien znaleźć się barszcz z uszkami lub zupa grzybowa, pierogi z kapustą i grzybami, smażony karp, ryba po grecku, śledzie pod różnymi postaciami, kapusta z grzybami, makowiec oraz kompot z suszu. W niektórych regionach Polski popularnymi potrawami są również kutia, makówki i kapusta z grochem.

Do tych zwyczajów dołączyła później tradycja ubierania choinki, która jest chrześcijańskim symbolem drzewa rajskiego. Dzięki swojej zieleni zachowywanej nawet w zimie choinka jest dla wierzących symbolem Chrystusa jako „drzewa życia”. Ozdobiona świecami lub lampkami elektrycznymi symbolizuje Chrystusa – „światłość świata”. Często pod choinką ustawia się żłóbek dla upamiętnienia narodzenia Pana Jezusa w Betlejem. Pod choinką składa się również prezenty wręczane uczestnikom wieczerzy po skończonym posiłku. W wielu domach po kolacji wigilijnej kultywuje się również tradycję śpiewania kolęd.

O północy 24 grudnia we wszystkich kościołach Polski odprawione zostaną uroczyste msze, tzw. pasterki. Nazwa pochodzi od pasterzy, którzy jako pierwsi przyszli oddać pokłon nowonarodzonemu Jezusowi.

Iwona Żurek (PAP)

iżu/ joz/ amac/